هفت دستگاه
استاد ردیف آوازی و تصنیف و ضرب شناس، «عبدالله دوامی» (1359-1270) در خطاب به مجید کیانی یکی از شاگردانش، می گوید : قدما هنگام شب ابتدا شور می نواختند و سپس آواز ها یا دستگاه های دیگر را؛ هنگام روز، اول ماهور می زدند و بعد دستگاه های دیگر را.

استاد کیانی دستگاه ها و آواز ها را از لحاظ روحی و متافیزیکی نیز چنین تعبیر می کند*:

«شور» آغاز شب است و آواز های آن ادامه ی راه و این آغاز هستی و آفرینش است. تلاش است، جستجو است و طلب.

«سه گاه» سپیده دم است. پایان شب و آغاز روشنایی یا آغاز زندگی انسان، آن هم عشق است.

«چهار گاه» برآمدن آفتاب، سرآغاز زندگی، تابش نور، دیدن و شناختن و معرفت است.

«ماهور» آغاز روز، آغاز زندگی، شور و جوانی، غرور و توانگری، بی نیازی، سلحشوری و استغنا است.

«همایون» ادامه ی روز، تداوم زندگی، اتحاد عشق و عاشق و معشوق، توحید است.

«راست پنجگاه» پایان روز است، فرو شدن خورشید و خزان زندگی، سرگشتگی وحیرت است.

«نوا» سرانجام نیایش زندگی و انسان است.سرانجام آهنگ روشنایی و روز که به تاریکی و نیستی می رسد، فقر و فنا است، نوید شبی تازه را می دهد که سرانجام تولدی است تازه و آن تکرار مدار که همان ابتدای آن «شور» است.

*برگرفته از بروشور هفت دستگاه موسیقی ایران_ردیف میرزا عبدالله_سنتور مجید کیانی.

مقام راست پنجگاه

گام راست پنجگاه، با ماهور یکی است و تنها اختلاف در جزئی تفاوت حالت و مدگردی های آنها است.

راست پنجگاه ، از خود به جز چند گوشه مانند: سپهر، مبرقع و ماوراءالنهر، حالت خاصی ندارد. چون در راست پنجگاه تغییر مقام بسیار است و هر قسمت آن حالت یکی از آواز ها را نشان می دهد. از این رو راست پنجگاه راهی است برای تغییر مقام به آواز های دیگر.

گوشه های مهم مقام راست پنجگاه

خسروانی-روح افزا-مبرقع-سپهر-ماوراءالنهر-نهیب-پروانه-زنگوله-صفیر-قره چه-زنگوله کبیر-شهرآشوب-بسته نگار-طرز-اصفحانک

 

مقام نوا

نوا، که یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی ایران است، برخی آن را آوازی از متعلقات شور، می دانند و آن به دلیل انطباق در جه اول (تونیک) آن بر درجه پنجم (نمایان) شور است. به عبارت ساده تر می توان درجه چهارم گام شور را پایه قرار داد و به وسیله ی آن گام نوا ایجاد کرد.

گام نوا پایین رونده است، چون «محسوس» ندارد و درجه جهارم هم «نمایان» حقیقی آن محسوب نمی شود و همان فرودی که در شور از درجه چهارم به طرف درجه اول معمول است(که اصطلاحا به آن بال کبوتر می گویند) در اینجا هم متداول است.

گوشه های مهم مقام نوا

نهفت-گوشت-عشیران-نیریز-بیات-خجسته-بال کبوتر-گردانیه-دلاویز-نیشابورک-بوسیلک-مسیحی-ناقوس-حزین-عشاق-مثنوی پیچ

مقام چهار گاه

مقام چهار گاه از نظر علمی، مهمترین مقام ایران. گام آن مانند گام شور و همایون پایین رونده است و مثل گام ماهور بالا رونده می باشد. زیرا در هر دو حالت دارای «محسوس» است. پرده بندی آن به صورت زیر است:

 

 

اگر توجه کنید، خواهید فهمید که دانگ های گام چهارگاه، با هم مساوی است. در صورتی که دانگ های مقام شور و سه گاه مساوی نیست. چهار گاه تمام خواص موسیقی ایرانی را داراست و از این رو نماینده کاملی از حالات و صفات موسیقی ایرانی است.

مایه شناسی چهار گاه : در مقام چهارگاه، آخرین کرن و اولین سری، درجه دوم(روپایه) گام است و اگر از آن یک دو نیم بزرگ (3 ربع پرده) پایین بیاییم به اسم گام می رسیم. البته این قاعده شامل«چهارگاه لا» که دارای دو علامت ربع پرده ایی مختلف است نمی شود.

مثال: در شکل مقابل، آخرین کرن که «سل کرن » می باشد مشخص شده است.برای رسیدن به اسم گام، یک دوم نیم بزرگ (3 ربع پرده) پایین می آییم و نام گام مشخص می شود: «چهارگاه فا».

گوشه های مهم مقام چهارگاه

حصار-مویه-حدی-رَجَزِ-منصوری-درآمد-بدر-کرشمه-مخالف-زنگوله-نغمه

مقام سه گاه

سه گاه چنان که از اسمش بر می آید از نغمات قدیم ایران بوده. زیرا کلمات یگاه، دوگاه، سه گاه، چهارگاه و پنج گاه در کتاب های قدیم موسیقی ما ذکر شده است. آواز سه گاه میان اهالی آذربایجان و قفقاز خیلی متداول است و ترک ها در خواندن این آواز بیشتر مهارت به خرج می دهند. مقام سه گاه، گامی مستقل دارد که نه به گام ماژور و مینور شبیه است و نه با شور و همایون ارتباط دارد.پرده بندی آن عبارت است از :

 

 

اگر توجه کنید، متوجه می شوید که سه گاه، دارای دو دانگ شبیه به هم می باشد. در مایه های مختلف گام سه گاه، همیشه در آخر دو علامت ربع پرده ای ثابت پشت سر هم می آید، به عبارتی دیگر، همیشه آخرین علامت یا دو عدد کرن است یا دو عدد سری. اگر دو کرن پشت سر هم بیاید، کرن ماقبل آخر، نت شاهد و اگر دو سری پشت سر هم بیاید، آخرین سری، نت شاهد خواهد بود. تنها یک استثناء وجود دارد و آن گام «سه گاه ر» است که دارای یک علامت «فا سری» و «سی کرن» است کهدر آن ربع پرده ماقبل آخر که «سریِ» است، نت شاهد گام محسوب خواهد شد.

مایه شناسی سه گاه : برای مایه شناسی مقام سه گاه، کافی است از نت شاهد، یک سوم نیم بزرگ که برابر با هفت ربع پرده می باشد.پایین بیاییم تا به اسم گام برسیم.

گوشه های مهم مقام سه گاه

زنگ شتر-مغلوب-مخالف-زابل-مویه-شاه خطایی-پهلوی-زنگوله-بسته نگار.

مقام همایون

مقام همایون، از گام مینور هارمونیک، مشتق شده و از طرفی نیز منطبق بر گام شور است.تنها تفاوت مقام همایون و شور در درجه سوم است و این درجه در همایون نیم پرده بالاتر (زیر تر) از شور است. یعنی اگر درجه سوم گام شور را نیم پرده بالا ببریم، می توانیم مقام همایون را تشکیل بدهیم. پرده بندی مقام همایون به ترتیب زیر است :

 

 

مایه شناسی همایون : مایه شناسی همایون دقیقا شبیه به مایه شناسی مقام شور است. یعنی اگر از آخرین علامت ترکیبی گام همایون یک دوم نیم بزرگ که برابر با سه ربع پرده است، پایین بیائیم به اسم گام خواهیم رسید.

گوشه های مهم مقام همایون

چکاوک-نی داوود-بیداد-نوروز-لیلی و مجنون-شوشتری-بختیاری-زنگ شتر-نوروز خارا-نوروز عرب-راز و نیاز-نوروز صبا-مثنوی-نغمه-راوند-موالیان-جامه دران-غزال

1.      - دستگاه های موسیقی ایرانی

2.       همان طور که در مبحث قبلی اشاره شد موسیقی امروزه ایران دارای هفت دستگاه می باشد که عبارتند از:

3.      شور              ماهور                همایون              سه گاه                 چهارگاه              نوا           راست پنجگاه

4.       این طبقه بندی از حدود صد سال پیش پیش معمول گردیده و ردیف های موسیقی دانان صاحب سبک بر روی همین اصول بنا شده است. بد نیست بدانید که کلنل علینقی وزیری آوازها و دستگاه ها را به گونه ای دیگر تقسیم کرده است و در آن موسیقی ایرانی را متشکل از 5 دستگاه می داند که به تقسیم بندی وزیری مشهور است. وی راست پنجگاه را به دلیل آن که از نظر فواصل، با مقام ماهور مطابقت دارد، جزء دستگاه ماهور و نوا را نیز بنا بر همین دلیل در دستگاه شور آورده است. تقسیم بندی وی شامل دستگاه های زیر است:

5.       ماهور (راست پنجگاه از متعلقات آن است)

6.       همایون

7.       سه گاه

8.       چهار گاه

9.       شور (نوا از شعب آن است)

مقام شور

میان دستگاه های هفت گانه ی فوق شور از همه بزرگتر است. مقام شور معمول ترین دستگاه موسیقی ما بوده است و دارای گام مخصوصی است که شباهتی به گام های ماژور و مینور ندارد. پرده بندی مقام شور عبارت است از:

           

پرده

پرده

نیم پرده

پرده

پرده

سه ربع پرده

سه ربع پرده

VIII

VII

VI

V

IV

III

II

I

همان طور که ملاحظه می کنید گام شور دارای دانگ های مساوی نیست و فاصله های میان دو دانگ آن معادل یک پرده می باشد. گام شور پایین رونده، زیرا در حال صعود، محسوس ندارد در صورتی که در موقع پایین آمدن، درجه ی دوم گام (مثل سی کرن در مثال بالا) با درجه اول (لا) فاصله دوم نیم بزرگ (3 ربع پرده) دارد که به نیم پرده بیشتر از پرده شباهت دارد. از این رو درجه ی دوم در این حرکات، نقش محسوس را بازی می کند.

مایه شناسی شور

برای پیدا کردن نام دستگاه (تونیک) شور، کافی است از آخرین علامت ترکیبی که یا «سری» یا «کرن» است، سه ربع پرده (دوم نیم بزرگ) به طرف پایین برویم تا نام دستگاه مشخص گردد.

مثال: در شکل مقابل همان گونه که مشاهده می کنید آخرین علامت ترکیبی ما «سی کرن» می باشد. اگر از آن یک دوم نیم بزرگ (سه ربع پرده) پایین برویم به اسم گام می رسیم. از «سی کرن» پایین و به «لا» می رسیم. پس اسم دستگاه، «شور لا»  می باشد.

گوشه های مهم دستگاه شور

رهاب- نغمه-کرشمه-سلمک-شهناز-قرچه-رضوی-گریلی-خارا-گلریز-خارا-گلریز-حسینی-درآمد

 

مقایسه اصطلاحات قدیم وجدید موسیقی

اصطلاح قدیم                                            اصطلاح جدید

الف

ابعاد لحنی                                              

اتفاق (بعدالاتفاق)                                      مطبوع

اوساط (جمع وسط)                                                چهارم و پنجم درست

ایقاع                                                      وزن

ب

بعد                                                        فاصله

بقیه                                                       دوم کوچک و کم کوچک

بنصر                                                       انگشت سوم

ت

تنافر (بعد التنافر)                                       نامطبوع

ج

جنس                                                     دانگ

خ

خنصر                                                      انگشت چهارم

د

دور                                                        گام

دستان                                                    پرده

دستان نشانی                                          پرده بندی

ذ

ذوات النفخ                                               آلات بادی

ذوات الاوتار                                               آلات سیمی وزهی

ذوالکل                                                    هنگام درست

ذوالکل و الخمس                                        دوازدهم درست

ذوالاربع                                                   چهارم درست

ذوالکل مرتین                                            یازدهم درست

ز

زائد                                                        نیم پرده

زمان اول (زمان ایقاعی) واحد امتداد

س

سبابه                                                     انگشت اول

ص

صفار                                                      فواصل نامطبوع

ط

طنینی                                                    دوم بزرگ

ع

عظام                                                      فواصل ترکیبی

ل

لحن                                                       لحن یا نغمه

م

متنافر                                                     نامطبوع

مثلث (سه تا)                                           سیم سوم

مثنی (دوتا)                                              سیم دوم

مجنب                                                     دوم نیم بزرگ

مطلق                                                     دست باز

ملائم                                                      مطبوع

ن

نغمه                                                      صدای موسیقی

نقره (نقرات)                                             ضرب

و

واحد زمان: واحد امتداد، واحد کشش

وتر                                                         سیم

وتر حاد                                                   سیم اول

وسطی                                                   انگشت دوم

وسطی زلزل                                             پرده اول

وسطی الفرس (وسطی قدیم وسطی ایرانی)

 

3-چند اصطلاح موسیقی ایرانی

دستگاه:دستگاه به دلیل کیفیت فواصل گام های موسیقی ایرانی، شباهتی به گام دیگر ندارد.  به عبارت دیگر، دستگاه در موسیقی ایرانی معنایی وسیع تر از «مد» دارد که در حوزه ی خود آواز ها، نغمه ها و گوشه ها را نیز در بر می گیرد. موسیقی امروز ایران شامل هفت دستگاه می باشد که عبارتند از :

1- شور

2- ماهور

3- همایون

4- سه گاه

5- چهارگاه

6- نوا

7- راست پنجگاه

ردیف: روش و کیفیت تنظیم و ترکیب یک دستگاه یا یک آْواز را ردیف می گویند. به عبارتی دیگر چگونگی و کیفیت هر یک از گوشه ها و ترتیب آنها به شیوه ای که هنجار تر کیب آناها رعایت شود را ردیف می نامند.در موسیقی ایران، معروف ترین ردیف ها عبارتند از :

ردیف میرزا عبدالله، ردیف آقا حسینقلی، ردیف درویش خان، ردیف عبدالله دوامی، ردیف ابوالحسن صبا، ردیف موسی معروفی، ردیف محمود کریمی، ردیف حسین طاهر زاده بهزاد.

گوشه: گوشه ها ، کوچکترین عناصر مستقل بیانی تشکیل دهنده ی آواز یا دستگاه است.از گوشه های معروف موسیقی ایرانی می توان:

گوشه دلکش، گوشه نهفت، گوشه گوشت، گوشه وهاب، گوشه کرشمه، گوشه راک عبدالله، گوشه خسروانی و ... را نام برد.

پیش درآمد: قطعه ای است با ضرب سنگین که در ابتدای اجرا، توسط کل ارکستر نواخته می شود و معمولا هب گوشه هایی که در ادامه نواخته می شوند، اشاره دارد. ساخت و ابداء پیش در آمد به سبک امروزی را به درویش خان نسبت می دهند.

درآمد: گوشه ای است که دستگاه یا آواز با آن شروع می شود و نشان دهنده ی مایه ی اصلی آواز یا دستگاه است. در آمد ها معمولا فاقد میزان بندی بوده و با متد آزاد اجرا می شود.

آواز: اجرای گوشه های مختلف دستگاه یا متعلقات آن است که معمولا توسط خواننده بداهه خوانی می شود و نوازنده فی البداهه او را همراهی می کند. این بخش ها نیز فاقد میزان بندی می باشد.

چهار مضراب : قطعه ای است ضربی که عموما به وسیله یک ساز(اغلب با تنبک) نواخته می شود و دارای پایه ای در یک یا چند میزان است که در بین تم ها یمختلف تکرار می شود. چهار مضراب قالبا برای ایجاد تنوع و دوری از یکنواختی اجرای آواز ها و برای نشان دادن مهارت نوازنده ساخته می شود.

تصنیف: قطعه ای است که بر روی شعر توسط مصنف ساخته می شود و توسط خواننده به همراهی گروه اجرا می شود. سابقه ی تصنیف به دوره ی سامانیان می رسد.

رِنگ: در اصل قطعه ای بوده است برای رقص. امروزه قطعه یا طرب انگیز است که به طور معمول در پایان اجرای موسیقی ایرانی توسط کل گروه نواخته می شود.

بداهه نوازی و بداهه خوانی: عبارت است از ساختن و اجرای آنی نغمه های موسیقی که رد موسیقی ایراین رد چارچوب دستگاه یا آواز ها قرار دارد. برای بداهه نوازی به جز دانستن تکنیک های اجرایی نیاز به خلاقیت و قدرت انتقال زیاد با خونسردی کامل است.

مرکب نوازی و مرکب خوانی : عبارت است از اجرا ی موسیقی در بیش از یک گام. بدین صورت که موسیقی از گام معینی شروع می شود و در ادامه به گام های دیگر حرکت می کند و در انتها می تواند به گام اولی رجعت کند یا رد گامی دیگر تما م شود. که شیوه ی اول بیشتر معمول است.معادل این عمل در موسیقی غربی «مدلاسیون» است.

2- فواصل موسیقی ایرانی

همان طور که اشاره شد موسیقی ایرانی دارای فواصلی منحصر به فرد است که در موسیقی غربی وجود ندارد و از این رو دارای اصطلاحات خاص خود می باشد.

همان طور که تاکنون آموخته اید، موسیقی غربی دارای فواصلی بزرگ، کوچک، کاسته، افزوده و درست می باشد که این فواصل نیز در موسیقی ایرانی با مقداری تغییر وجود دارد.در ابتدا مجموع فواصل ایرانی با مقداری تغییر وجود دارد. در ابتدا مجموع فواصل ایرانی را که 12 مورد می باشد نام می بریم و سپس به تشریح آنها می پردازیم.

 

مجموع فواصل ایرانی

 

                                                5)نیم بزرگ          8) کم درست      

1) کم کاسته       3) کم کوچک        6) بزرگ              9)درست          11) افزوده

2) کاسته           4) کوچک             7) بیش بزرگ     10) بیش درست   12) بیش افزوده

 

حالا به شرح هر یک از فواصل می پردازیم:

 

کم کاسته: اگر از هر فاصله ی کاسته ربع پرده کم شود.فاصله ی کاسته پدید می آید.

کم کوچک: اگر از هر فاصله ی کوچک، ربع پرده کم شود، فاصله ی کم کوچک به وجود می آید.

نیم بزرگ: اگر از هر فاصله ی بزرگ، ربع پرده کم شود، فاصله ی نیم بزرگ به دست می آید.

بیش بزرگ: اگر به هر فاصله ی بزرگ، ربع پرده اضافه شود، فاصله ی بیش بزرگ پدید می آید.

کم درست: اگر از هر فاصله ی درست، ربع پرده کم شود، فاصله ی کم درست پدید می آید .

بیش درست: اگر به هر فاصله ی درست، ربع پرده اضافه کنیم، فاصله ی بیش درست به دست می آید.

بیش افزوده: اگر به هر فاصله ی افزوده، ربع پرده اضافه شود، بیش افزوده به دست می آید.